Wiek przedszkolny, czyli okres średniego dzieciństwa, to okres w którym następuje znaczny rozwój motoryczny i sensoryczny umożliwiający poruszanie się dziecka w najbliższym otoczeniu i docieranie do interesujących obiektów. Dzieci przedszkolne charakteryzuje silna potrzeba ruchu, tzw. głód ruchu, stanowiący podstawę ich ogromnej ruchliwości. W okresie przedszkolnym dziecko zdobywa bardzo wiele umiejętności manualnych, które będzie wykorzystywało w przyszłym życiu. Nie jest to tylko nauka malowania, rysowania czy pisania, ale także samodzielne sznurowanie butów, mycie zębów czy zapianie guzików. Wszystkie te czynności wymagają od dziecka niezwykłej sprawności rąk, a szczególnie palców.

Prawidłowy rozwój motoryczny dziecka jest jednym z elementów prawidłowego rozwoju procesów poznawczych dziecka. Wiemy przecież, że spostrzeżenia dziecka oraz jego orientacja w otoczeniu kształtują się już od wczesnych miesięcy życia. Kontakt z przedmiotami, dotykanie ich, potrząsanie oraz wszelkie inne formy manipulowania stanowią okazję nie tylko do ćwiczeń ruchowych, lecz również do odbierania wrażeń słuchowych, wzrokowych, a tym samym do tworzenia spostrzeżeń i rozwoju procesów poznawczych. Nawet zmiana ułożenia ciała, przewrót na brzuch, przyjęcie pozycji siedzącej, a potem stojącej, lokomocja – raczkowanie, potem chodzenie to nie tylko ćwiczenie mięśni, lecz również okazja do bogacenia się spostrzeżeń dziecka i jego orientacji w świecie. Nic więc dziwnego, ze dziecko, które przez dłuższy czas musiało być z powodu choroby unieruchomione w łóżku będzie nie tylko słabsze fizycznie i mniej ruchowo sprawne, lecz również poznawczo gorzej rozwinięte. Podobnie dziecko, które z powodu uszkodzenia ruchowej sfery mózgu (płat czołowy) z dużym opóźnieniem zaczyna siadać, stawać, chodzić – ma znacznie mniej okazji do poznawania świata niż jego rówieśnicy normalnie ruchowo się rozwijający.

Motoryka ogólna ciała zależy od sprawności czynnościowej dwóch struktur:

•             Układu sterowniczego ruchu (związany ze strukturami nerwowymi)

•             Układu wykonawczego ( związany z układem mięśniowym i kostno – stawowym)

Uszkodzenie któregokolwiek z elementów tych struktur powoduje zniekształcenie obrazu ruchowego człowieka. Patrząc na obraz ruchowy człowieka pod katem centralnego układu nerwowego, który steruje motoryką ogólna ciała, można przyjąć, że obraz ten jest kształtowany przez szereg układów czynnościowych:

•             Układ wykonawczy dla ruchów dowolnych (zlokalizowany w części ruchowej półkuli mózgowej, umożliwia dowolne wykonanie ruchów poszczególnych mięśni i grup mięśniowych, tworzenie tzw. Programów ruchowych np. dla chodzenia, biegania, pisania, jazdy na rowerze

•             Układ koordynacji ruchowej (czuwa nad płynnością ruchu, prawidłowy rozkład napięcia mięśni)

•             Układ informacyjny (zapewnia dopływ informacji o stanie otoczenia, o sprawności ciała, szczególną rolę odgrywa tu błędnik, który współdziała w utrzymaniu równowagi)

•             Aby wszystkie układy sterownicze i wykonawcze mogły działać  poprawnie, musi prawidłowo funkcjonować układ środkowy( twór siatkowy pnia mózgu i międzymózgowie), który umożliwia czynność wszystkich układów biorących udział w ruchu

•             Układ scalający (odpowiedzialny za wykonanie złożonych czynności ruchowych)

Prawidłowa motoryka ogólna ciała oraz sprawność manualna jest jednym z warunków powodzenia dziecka w szkole, zarówno na lekcji wychowania fizycznego, jak i podczas nauki pisania. W czynnościach pisania jak wiadomo bierze udział kończyna górna . Ręka skupia w sobie trzy podstawowe czynności: chwytną, manipulacyjną i tzw. mowę ręki. W procesie pisania udział bierze zarówno czynność manipulacyjna jak i chwytna. Czynność pisania angażuje całą rękę, gdyż ruchy pisarskie wymagają udziału nie tylko palców, ale także przedramienia i łokcia. Dzieci przedszkolne oraz w młodszych klasach szkoły podstawowej napotykają liczne trudności w pisaniu ze względu na niedostateczną sprawność ręki. Ręce dziecka , w szczególności palce są bardzo giętkie, zakończone chrząstkowo. Nerwy i mięśnie palców ręki, przegubu i ramienia nie są rozwinięte w takim stopniu, by mogły wykonywać tak precyzyjne ruchy, jakie niezbędne są przy pisaniu, dlatego nauki pisania nie można rozpocząć zbyt wcześnie. Niezbędną do nauki pisania sprawność manualną dziecko zdobywa w toku wykonywania różnych czynności, zwłaszcza angażujących drobne ruchy palców: wydzieranie, wycinanie, naklejanie, zginanie, wyszywanie, nawlekanie, rysowanie, malowanie, wszelkie prace konstrukcyjne.

Rozwój ruchowy i manualny w czwartym roku życia

Czwarty rok życia stanowi dla dziecka przełomowy moment wyznaczony pójściem do przedszkola. Rozwój motoryczny przebiega szybko, ale nie skokowo. Dziecko, które ukończyło trzy latka : sprawnie chodzi i biega, pewnie trzyma przedmioty w czasie chodzenia, stoi przez 2-3 sekundy na jednej nodze, rzuca, kopie i próbuje łapać piłkę, jeździ na trójkołowym rowerku, samodzielnie wkłada i zdejmuje niektóre części garderoby. W zakresie sprawności manualnej: rysuje pionową i poziomą linię prostą, krzyżyk oraz koło, buduje wieżę z ośmiu elementów, posługuje się widelcem, łyżką, kubkiem, samodzielnie wykonuje podstawowe czynności higieniczne, wkłada klocki różnego kształtu do właściwych otworów. Dziecko w czwartym roku życia doskonali rozwinięte już umiejętności i nabywa nowe.

Osiągnięcia czterolatka - duża motoryka:

•             Wchodzi i schodzi po schodach krokiem naprzemiennym

•             Sprawnie kopie i rzuca piłkę

•             Łapie piłkę przedramionami i przyciska ja do siebie

•             Potrafi podskoczyć, przeskoczyć przez przeszkodę i zeskoczyć z niej.

Wspomaganie rozwoju ruchowego dziecka realizującego czwarty rok życia – propozycja

•             Organizowanie dziecku konkursów biegowych, używając nieskomplikowanych poleceń np. biegnij szybko do piłki, a potem wróć do mnie. Biegnij szybko do mnie, weź piłkę i wrzuć do kosza.

•             Ustalanie odległości, którą ma przebiec dziecko, a następnie rozpoczyna bieg poleceniem: do biegu, gotowi start

•             Zachęcanie dziecka do wchodzenia na drabinki, wieszając na wysokości odpowiedniej dla jego umiejętności małą nagrodę.

•             Organizowanie zabawy polegającej łapaniu i rzucaniu piłki z jednoczesnym wypowiadaniem słów: np. ten, kto rzuca, mówi jakąś nazwę ubrania, jedzenia, zabawki

(więcej propozycji zabaw ruchowych w załączniku)

Osiągnięcia czterolatka w zakresie sprawności manualnej:

•             Odwzorowuje linię, koło, kwadrat lub prostokąt i krzyżyk

•             Rysuje po śladzie

•             Usprawnia samoobsługę

•             Zamalowuje powierzchnię kartki lub jej wyznaczony fragment bez precyzyjnego trzymania się w ramach wyznaczonych granic

Rozwój ruchowy i manualny w piątym i szóstym roku życia

Piaty i szósty rok życia przynosi ugruntowanie nabytych wcześniej umiejętności. Dziecko doskonali wiele sprawności, które umożliwiają mu częściowo samodzielne funkcjonowanie. Jest w stanie

rozmawiać z rówieśnikami, dorosłymi, komunikować emocje. Staje się dojrzałe do podjęcia nauki w szkole.

Osiągnięcia pięcio- i sześciolatka w zakresie dużej motoryki:

•             Nabycie nowych umiejętności: taniec, pływanie, jazda na nartach, łyżwach, rowerze

•             Zdolność powtarzanie sekwencji ruchów

•             Stanie na jednej nodze z zamkniętymi oczami ( sześciolatek)

•             Skoki ze skakanką

Wspomaganie rozwoju ruchowego dziecka realizującego piąty i szósty rok życia:

•             Wykonywanie sekwencji ruchów charakterystycznej dla jakiejś czynności, prośba by dziecko powtórzyło

•             Zagadki ruchowo – naśladowcze Co robię?, na zmianę rodzic, potem dziecko

•             Zachęcanie dziecka do skakania na skakance z jednoczesnym wypowiadaniem ciągów zautomatyzowanych np. dni tygodnia, nazwy cyfr od 1 do 10.

•             Tworzenie układów choreograficznych do rytmicznej muzyki

•             Zachęcanie do skakania na jednej nodze z zamkniętymi oczami (naprzemiennie po 15 sek na każdą nogę)

•             Zachęcanie dziecka do łapania piłki

Osiągnięcia pięcio- i sześciolatka w zakresie sprawności manualnej:

•             Pełna samoobsługa

•             Umiejętność tworzenia rysunków tematycznych

•             Precyzyjne ruchy dłoni, uruchamianie głównie nadgarstka

Zaburzenia i opóźnienia rozwoju ruchowego i ich objawy.

Oprócz dzieci rozwijających się prawidłowo pod względem ruchowym, są dzieci o ruchach niezręcznych, które z wielkim trudem wykonują zadania łatwe dla swych rówieśników. W procesie rozwoju ruchowego możemy zaobserwować różnego typu zaburzenia i opóźnienia. Poważniejsze zaburzenia mogą wiązać się z wadą narządów ruchu, brakiem ćwiczeń. Inne zaburzenia mogą być konsekwencją schorzeń lub uszkodzeń centralnego układu nerwowego. Najczęściej spotykane zespoły zaburzeń u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym to:

•             Niezręczność ruchowa całego ciała ( jest to lżejszy stopień opóźnienia rozwoju motorycznego)

•             Niezręczność manualna (może występować na tle ogólnego opóźnienia rozwoju ruchowego lub mieć charakter izolowany)

Objawy ogólnej niezręczności ruchowej ( u dzieci rozpoczynających naukę w szkole):

•             Mała aktywność ruchowa i wyćwiczalność w zakresie dużych ruchów spowodowana zakłóceniami napięcia mięśniowego – nadmiernym lub za słabym

•             Brak koordynacji ruchów przy współdziałaniu różnych grup mięśniowych

•             Trudności z utrzymaniem równowagi

•             Zakłócenia koordynacji wzrokowo – ruchowej w zabawach, w których ruch odbywa się pod kontrolą wzroku ( rzuty piłką do celu, łapanie, kopanie piłki)

•             Trudności w naśladowaniu demonstrowanego ruchu

•             Niezręczne chodzenie po schodach, niezgrabne wspinanie się

•             Ruchy kanciaste, mało płynne, brak precyzji ruchów, wzmożone napięcia mięśniowe,

•             Trudności z koncentracją uwagi, szybkie zniechęcenie zadaniem.

Objawy zakłóconej motoryki manualnej (u dzieci rozpoczynających naukę w szkole)

•             Brak precyzji ruchów drobnych ( dłoni i palców), zniekształcenia graficznej strony pisma (szlaczki niedociągnięte do linii lub wykraczające poza nią, wolne tempo pisania)

•             Nieprawidłowe trzymanie narzędzia pisarskiego

•             Duża niezręczność i powolność w wykonywaniu czynności samoobsługowych ( ubieranie się, mycie rąk, zębów itp.)

•             Niechęć do wycinania nożyczkami, szarpanie papieru

•             Zbyt silny nacisk narzędzia np. ołówka, kredki, flamastra przy nadmiernym napięciu mięśniowym ( ruchy są gwałtowne, kanciaste, linie w przewadze proste, mało falistych

•             Słaby nacisk narzędzia, linie nieregularne, ledwo widoczne ( obniżenie napięcia mięśniowego)

Polecana literatura:

1.            J. Cieszyńska, M. Korendo „ Wczesna interwencja terapeutyczna”

2.            L. Eliot „ Co tam się dzieje?”

3.            M. Makris, D. Umiastowska „ Rozwój fizyczny i motoryczny dziecka w wieku przedszkolnym